Les sources manuscrites de la théorie de la musique (S. IX-XVI)

__________________________________

Incipit mensura

ERFURT, Wissenschaftliche Allgemeinbibliothek (D-EF), CA 2° 395, f. 30v (E₂)

Edition : Klaus-Jürgen Sachs, Mensura fistularum. Die Mensurierung der Orgelpfeifen im Mittelalter. Teil I: Edition der Texte, Teil II: Studien (Stuttgart-Murrhardt, 1970-1980; Schriftenreihe der Walcker-Stiftung, 2-3), Teil I, p. 136-139.

¹ Incipit mensura ad faciendum opus organicum, ubi primo consideratio longitudinis occurrit.

² Accipies ergo longitudinem primae fistulae .C.faut naturalis, prout volueris, signando punctum, seu dicam principium et finem ipsius fistulae, videlicet longitudinem .C.faut naturalis.

³ Quem postea a puncto primo incipiendo divides in novem partes, nona parte deposita habebis .D.solre ita videlicet, ut circulum cum dente uno imprimas, et est primus punctus, et secundus, qua autem semper tinguitur circulus, erit postea .D.solre.

⁴ Incipiendo a puncto secundo <divides> in novem partes, nona parte deposita .E.lami habebis.

⁵ Deinde divides .E.lami in novem partes, nona dimidia parte deposita habebis .F.faut: Unam parte <quandocumque> nona quaque abiecta divide in duas partes, unam abice, alteram serva pro .F.faut longitudine.

⁶ Postea vero divide .F.faut in novem partes, nona parte deposita habebis .G.solreut.

⁷ Quod modo simili divides in novem partes, et nona abiecta habebis .a.lamire.

⁸ Quod et ipsum divides in novem partes, nona dimidia parte deposita habebis .b. mollem.

⁹ Quam etiam divides in novem partes, nona parte deposita habebis .c.solfaut.

¹⁰ Tunc divides spatium inter .b. mollem et .c.solfaut in duas partes, una deposita alteram pro .b. duro reservabis.

¹¹ A .c.solfaut usque ad infinitum, quousque tibi videtur pro opere tuo sufficere et ut <choros ad> singulas fistulas necessarios valeas adimplere.

¹² Sequitur de falsetis.
¹³ Falsetum sive semitonium, quod idem est, si habere volueris inter .C.faut primum naturalem et .D.solre, divides in duas partes, videlicet in mensurando unam abicias, alteram pro longitudine reservabis semitonii, et sic dividas inter .F.faut et .G.solreut, inter .c.solfaut et .d.lasolre et cetera. ¹⁴ Ubicumque vis habere semitonium, semper fistulam inferiorem et superiorem in duas divides, prout in praecedentibus falseto plenius est expressum. ¹⁵ Haec de falsetis sufficiant.

¹⁶ Et est notandum, quod unusquisque bordunus semper duplum sui naturalis in longitudine obtinebit: .C.faut <bordunus> .C.faut naturalis longitudinem duplam obtinebit et sic .D.solre, .E.lami, .F.faut.

¹⁷ Sequitur capitulum tertium de latitudine.
¹⁸ Viso de longitudine fistularum omnium nunc de ipsarum latitudine videamus. ¹⁹ Accipe ergo primam fistulam .C.faut naturalem, cuius longitudinem cum circulo divides in quinque partes, quattuor amotis quintam pro latitudine primae fistulae .C.faut et .D.solre naturalis reservabis. ²⁰ Quam postea per novem divides, nona parte deposita habebis latitudinem .E.lami et .F.faut. ²¹ Quam divides in novem partes, nona parte deposita habebis latitudinem .G.solreut et .a.lamire, et sic semper per novem divides in infinitum. ²² Notandum vero, quod semper duae fistulae eandem latitudinem habebunt: .C.faut .D.solre unam, .E.lami .F.faut unam, .G.solreut .a.lamire unam, .b.fami unam, et sic de aliis.

²³ Sed quia falseta specialem latitudinem habent nullam, unde semper, utcumque fuerint locandae, cum inferiori et superiori latitudinem suam habebunt, si vero contigerit, quod superior et inferior fistula non eiusdem fuerint latitudinis- verbi gratia sicut .F.faut et .G.solreut, quae non sunt unius latitudinis-, ex tunc quam voluerit eligat aut inferiorem aut superiorem, et falsetum eidem, quam voluerit ex duabus, aptet in latitudine.²⁴ Haec de latitudine naturalium sufficiant.

²⁵ <Item.>
De latitudine vero <bordunorum> videamus. ²⁶ Accipe latitudinem primae fistulae .C.faut et divide illam in quinque partes, et non moto circulo addes tres partes et habebis latitudinem borduni .C.faut .D.solre. ²⁷ Quam latitudinem postea divides per novem sicut naturalium: Nona abiecta habebis .E.lami et .F.faut, et sic de aliis. ²⁸ Et notandum est, si volueris bordunos ingrossare bene, prout volueris modifica longitudinem et cum qua tantum adde latitudini, et sic habebis opus solidum et perfectum.

²⁹ Visa itaque longitudine et latitudine tam naturalium quam bordunorum nunc et ipsa capita videamus, ubi notandum est: ³⁰ Occurrit, quod caput uniuscuiusque fistulae latitudinem cum sua fistula superiori parte, ubi fistula est conectanda, obtinebit tam in naturalibus quam in bordunis, ³¹ et sic deinde parte iam dicta superiori circulo in quattuor partes divisa, tribus abiectis quartam per inferiorem foramen, quod ladulae infigitur, reservabis. ³² Iuniores tamen fistulae in sex dividi possunt propter [...], in quibus sex partibus quattuor abiectae duaeque inferiori foramine, ut praediximus, remanebunt.

³³ Transcurso autem modo et mensura fistularum nunc de ipsarum orificiis videamus. ³⁴ Mensuratur igitur labium uniuscuiusque fistulae qua mensura; ³⁵ trahe circulum in rima cum inferiori ferro per latitudinem labii, quod infixum est circulo, et aliud ferrum circuli non ad caput, sed ad ipsum corpus fistulae extende, et sic inferius cornu in labio, videlicet in rima, ubi fistula cum capite sunt conexae, trahitur, sic cornu superius trahes, ubi ipsum circulum in fistula possis videre, et quidque circulus comprehenderit, partem quartam per apertationem uniuscuiusque fistulae reservabis excidendo. ³⁶ Notandum vero, quod ... Uniuscuiusque fistulae in sexta parte divisa et circulo non modico sed circumtracto in hunc modum duas linguas habebis, et sic de omnibus. ³⁷ Sciendum etiam, quod lamina, de quibus linguae inciduntur, spissiora et fortiora debent fieri, ne per introitum venti seu nimii flatus violentiam opprimentur, ut curventur; alioquin labor inutilis erit et inanis; et sic de linguis sufficunt.

³⁸ De concordantia operis organici.
³⁹ Viso quanta diligentia operis organici de mensura nunc de ipsius concordantia videamus.

⁴⁰ Accipe igitur omnes choros fistularum usque ad .C.faut, .D.solre, <.E.lami,> .F.faut, .G.solreut, .a.lamire et sic sufficit, et uniuscuiusque choro socios suos usque fistulas, quae sunt eiusdem vocis, adiunge et tunc de unoquoque choro elige meliorem fistulam, quam inveneris, et pone seorsum secundum ordinem musicae .C., .D., .E., .F., .G., .A., .B., .C., .D., .E., .F., .G., .A.; ⁴¹ et tunc primo ponas super correctionem .c.solfaut et concordabis cum eo .C.faut et .c.solfaut in octava. ⁴² His itaque concordantibus deponens .c.solfaut et .c.solfaut <in octava,> .G.solreut in quinta concordabis, et tunc deposito .C.faut .G.solreut cum omnibus suis octavis usque .g.solreut. ⁴³ <...> Et .d.solre in octava concordabis. ⁴⁴ Deposito .D.solre .a.lamire cum suis octavis .a.lamire usque ad .aa.lamire in octava concordabis, quibus deinceps .E.lami cum .ee.lami in quinta concordabis. ⁴⁵ Deposito .a.lamire .ee.lami cum .E.lami et .eee.lami ... Et cum <.b. duro> concordabis in quinta concordabili. ⁴⁶ Deposito .E.lami .b. durum sive .b.mi cum omnibus suis octavis concordabis. ⁴⁷ Utrisque .b. duris <depositis> tunc resume .c.solfaut, quod primo posueras, et concordabis cum .F.faut in quinta. ⁴⁸ Deposito .c.solfaut omnia .F.faut in octava concordabis, quibus abiectis solum .F.faut cum .b. molle descendendo in quinta concordabis. ⁴⁹ .F.faut deposito omnes .b. molles in octava pariter concordabis, et sic est finis.

⁵⁰ Falsetis vero si concordabis, accipe primum .b.mi in naturalibus; falsetum, quod inter .F.faut et .G.solreut, in quarto concordabis; ⁵¹ .b. duro deposito falsetum eundem cum falseto, quod est inter .C.faut et .D.solre, concordabis et sic in octava quaelibet concordabis; et sic est finis.

⁵² Explicit texulus musicalis de compositione operis organici.